Արշակունիներ

Արշակ երկրորդը որոշեց կառուցել Արշակավան քաղաքը Կոգովիտ գավառում, բայց այդ քաղաքը ոչնչացրեցին, որովհետև Արշակը քաղաքը կառուցում էր ի հաշիվ հայ նախարարների շինականներին և Արշակավանը դառել էր հանցագործների, մարդասպանների, պարտքատերերի քաղաք: Դրանից հետո Հայաստանը ընդգրկվում է պատերազմի մեջ, սկզբում պարսիկների կողմից հետո հռոմեացիների: Արշակ երկրորդը Մծբինում պարտության է մատնում հռոմեացիներին: Շապուհը իր հսկա բանակով գալիս է Մծբին զարմանում է , որ իր փոքրաթիվ բանակով կարողացել է ջարդել հռոմեական լեգիոններին և մեծ խնջույք կազմակերպում: Խնջույքի ժամանակ Շապուհը ներս է հրավիրում իր աղջիկներին ու Արշակին առաջարկում է ընտրել ապագա հայոց թագուհի: Արշակը ասում է, որ մեր կրոնը` քրիստոնեությունը արգելում է բազմակնությունը: Սա դուր չի գալիս Շապուհին , նա շուռ է տալիս սեղանը և դուրս է գալիս, նրա հետևից դուրս է գալիս նաև հայոց թագավորը: Ուղիղ տաս րոպե հետո Արշակի վրան է մտնում Փառանձեմի հայրը:  Ասում է, որ այս գիշեր նրան սպանելու են և որ պետք է հեռանա Մծբինից: Արշակը շտապ հեռանում է: Դրանից հետո Արշակը դաշինք է կնքում հռոմի կայսր Կոստանդյոսի հետ: Ի վերջո պատերազմ ավարտվում է 363թ ին, որը սկսվել էր 359թ ին: Հռոմի կայսր Հովիանոսը ամոթալի պայմանագիր է կնքում պարսիկների հետ, ըստ որի պարսիկները կարող էին հարձակվել ու գրավել Հայաստանը: Դրանից հետո պարսիկները նորից են հարձակվում Հայաստանի վրա, բայց հայերը պարտության են մատնում թշնամուն, նույնիսկ փրկում են հայոց թագավորների պատիվը, ազատում են նրանց ոսկոռները և վերաթաղում Աղձքում: Պարսից արքան խաբեությամբ կանչեց իր մոտ Արշակին ու Վասակին, Արշակին ուղարկեց Անհուշ բերդը, իսկ Վասակին մորթազերծ է անում ու կախում Արշակի առաջ: Դրանից հետո պարսիկները գրավեցին Հայաստանը ու սպանեցին հայոց թագուհի Փառանձեմին: Այդ ժամանակ Հռոմի կայսրը Վաղեսից օգնություն ստանալով վերադարձավ Հայաստան ու դարձավ Մեծ Հայքի թագավոր: Նրա սպարապետ դարձավ Մուշեղ Մամիկոնյանը, քաջ Վասակ Մամիկոնյանի որդին: Մուշեղին հաջողվեց 370թ. Ատրպատականի մոտ հաղթել պարսիկներին: 371թ. Ձիավի դաշտում նորից հաղթեց պարսիկներին, 372թ. Գանձակի ճակատամարդում նույնպես հաղթեց: Պապը շատ թուլացրեց հայ եկեղեցուն, վերացրեց տասանորդ հարկը, կրճատեց հոգևորականների թիվը, նրանց ունեցած հողերը, փակեց կուսանոցները: Սակայն մենք գիտենք, որ Պապը Հռոմի կայսրի հրամանով խնջույքի ժամանակ սպանվեց, սպանել են, քանի որ Պապը Հռոմի կայսր Վանեսից տարածքներ էր պահանջում:

Պապին հաջորդում է իր ազգական Վարազդատը 374-78թթ.-ին: Վարազդատի օրոք սպանվում է հայոց սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանը:  Մուշեղի սպանությունից հետո Պարսկաստանից Հայաստան է գալիս Մանվել Մամիկոնյանը, ով սպանում է բոլոր դավաճաններին, իսկ Վարազդատին վտարում է Հայաստանից: Մանվել Մամիկոնյանի հովանավորությամբ Հայաստանի թագավոր է դառնում Պապի որդին Արշակ երորդը 378-387թ. Մանվելի մահից հետո պարսից արքա Շապուհ երորդը Հայաստանի թագավոր է նշանակում Խոսրով չորորդին 385թ. : Արշակ երորդը ստիպված իր կողմնակիցների հետ տեղափոխվում է Արևմտյան Հայաստան, երկու տարի հետո Արշակ երորդը իր եղբոր Վաղարշակի հետ մահանում են: Հռոմի կայսր Թեոդոսիոս առաջինը ու պարսից արքա Շապուհ երորդը 387թ. Ին Հայաստանը բաժանում են իրար մեջ: Արևելյան Հայաստանը անցնում է Սասանյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ, Արևմտյանն էլ ` Բյուզանդիային: Արևելյան մասում շարունակեց Արշակունիների թագավորությունը: Խոսրով չորորդը շուտով գահազրկվեց նրա համար, որ ինքնուրույն կապեր էր հաստատել Հռոմի հետ և հատկապես առանց Շապուհին հարցնելու Հայաստանի կաթողիկոս էր նշանակել Ներսեսի որդուն` Սահակ Պարթևին: 388-418թ. Հայոց թագավոր է եղել Խոսրով չորորդի հարազատ եղբայրը` Վռամշապուհը, որի օրոք 405թ. ստեղծվեց հայոց այբուբենը. Նրան հաջորդել է Խոսրով չորորդը. 415-419 Հայաստանի թագավոր է դառնում ազգությամբ պարսիկ Հազկերտ առաջինի որդին Շապուհը, որին հայ ժողովուրդը ատում էր: Եվ ի վերջո Արշակունիների թագավորությունը վերջում կառավարում է Վռամշապուհի որդին Արտաշես Արշակունին 422-28թ: Եվ պարսից արքա Վռամ չորորդը վերացրեց Հայաստանում Արշակունիների թագավորությունը 428թ: Ու Արևելյան Հայաստանը դարձավ մարզպանություն: Դրանից հետո հայերը երկու անգամ ապստամբեցին պարսիկների դեմ: Առաջի անգամ 450-51 թ Վարդանանց պատերազմ, 481-84թ Վահանանց պատերազմ: Այս երկու ապստամբությունկերի ժամանակ հայտնի պատերազմներ են եղել Ավարայրը, 481թ Ակոռի ճակատամարտը, 482թ. Ներսեհապատի ճակատամարտը, 482թ. Ճարմանայի ճակատամարտը, որտեղ հայերը վրացիների հետ պարտվել են: 484թ.-ին Վահան Մամիկոնյանը պարսիկների հետ կնքել է Նվարսակի հաշտության պայմանագիրը ու Հայաստանը վերականգնել է իր կիսանկախ վիճակը: